Ważne zmiany nadchodzą w polskim prawie spadkowym, a jest to konsekwencją uchwalenia ustawy z dnia 20 marca 2015 roku – o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (tj. Dz. U. 2015 poz. 539) (http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20150000539) Powyższa ustawa podpisana została przez Prezydenta RP w dniu 01 kwietnia 2015 roku i ogłoszona w dniu 17 kwietnia 2015 roku. Z uwagi a półroczne vacatio legis, ustawa wejdzie w życie dopiero 18 października 2015 r.

Głównym celem nowelizacji była zmiana przepisów o odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe polegająca na wprowadzeniu zasady odpowiedzialności z tzw. dobrodziejstwem inwentarza (tj. do wysokości wartości aktywów spadkowych), w miejsce obowiązującej obecnie zasady odpowiedzialności nieograniczonej, w przypadku niezłożenia oświadczenia woli o odrzuceniu spadku terminie 6 miesięcy od dnia powzięcia wiadomości o powołaniu do spadku. Rozwiązanie przewidziane w obowiązujących obecnie przepisach nie chroni należycie spadkobierców przed niespodziewaną odpowiedzialnością za długi spadkowe przewyższające wartość aktywów spadkowych i coraz częściej było przedmiotem dyskusji i krytyki. Od dawna były też zgłaszane postulaty zmian w tym zakresie.

Bezwzględność rozwiązania w zakresie zasad ponoszenia odpowiedzialności za długi spadkowe dała impuls do dopuszczenia rówież przez orzecznictwo odejścia od nieograniczonej odpowiedzialności spadkobierców „jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego” (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 22 września 1972 r., III PZP 12/72, OSNCP 1973, Nr 2, poz. 22).

Najistotniejsze zmiany wprowadzone przedmiotową nowelą, polegają więc na modyfikacji w zakresie domyślnej formy dziedziczenia w przypadku bierności po stronie spadkobierców ustawowych. Spadkobiercę, który w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule powołania do spadku, nie złoży oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, traktuje się tak jak gdyby przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza. W obecnym stanie prawnym domyślnym trybem przyjęcia spadku jest przyjęcie wprost, a więc ze wszystkim aktywami i pasywami o zmarłym spadkodawcy. W konsekwencji zmieniono art. 1015 § 2 KC oraz uchylono art. 1016 KC.

Ponadto wprowadzono tzw. prywatny wykaz inwentarza, który ma spełniać podobne funkcje jak obowiązujący już spis inwentarza. (zresztą instytucja spisu inwentarza nadal pozostaje w obowiązującym stanie prawnym). Wobec wprowadzenia instytucji prywatnego wykazu inwentarza, ustawodawca dodał art. 1031 1 - 1031 4 KC. W myśl nowych przepisów spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu mogą złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza. Wykaz inwentarza składany przed notariuszem zostaje objęty protokołem. Wykaz inwentarza może zostać złożony wspólnie przez więcej niż jednego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu. W wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza składający wykaz uzupełnia go. Do uzupełnienia wykazu stosuje się przepisy dotyczące składania wykazu inwentarza. Wzór wykazu inwentarza określi Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia. W świetle obowiązujących aktualnie przepisów stan majątku spadkowego ustala odpłatnie komornik sądowy (ewentualnie urząd skarbowy). W ten sposób naraża się spadkobierców na koszty, w tym obejmujące konieczność wyceny aktywów spadkowych z udziałem biegłych rzeczoznawców. Koszty te mogą sięgać nawet kilku tysięcy złotych. Należało zatem wprowadzić rozwiązanie, które dawałoby szansę ograniczyć te koszty. Celom tym służyć ma właśnie przewidziana instytucja ,,prywatnego” wykazu inwentarza.

Co istotne, nowelizacja nie zmienia w zasadzie instytucji „spisu inwentarza” jako instrumentu urzędowego gromadzenia informacji nt. składu spadku w relacjach między spadkobiercami czy między spadkobiercami a wierzycielami spadku (w tym uprawnionymi z tytułu zachowku i zapisobiercami).

Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu komentowanej ustawy, spis inwentarza, który sporządza komornik, pozwalać będzie również wierzycielom spadkodawcy weryfikować sporządzane przez spadkobierców wykazy inwentarza, a urzędom skarbowym – zeznania dla celów podatku od spadków i darowizn. Natomiast w razie niekwestionowania przez wierzycieli sporządzonego wykazu, możliwe będzie uniknięcie sporządzania spisu inwentarza i związanych z tym kosztów. Wykaz inwentarza może więc zastąpić kosztowny spis inwentarza, o ile wierzyciele nie zakwestionują sporządzonego wykazu. Otwarte pozostaje pytanie, czy wierzyciele nie będą wykorzystywali powyższego mechanizmu do kwestionowania prywatnych wykazów inwentarza składanych przez spadkobierców, nawet wówczas, gdy brak będzie takich podstaw. Wydaje się więc, że mechanizm sporządzania spisu inwentarza powinien być uruchamiany dopiero wtedy, gdy wierzyciel uprawdopodobni, że oszacowanie zawarte w prywatnym wykazie mogło być dokonane nierzetelnie. Ograniczeniem dla bezpodstawnego kwestionowania rzetelności wykazu inwentarza przez wierzycieli ma być fakt, iż koszt sporządzenia spis inwentarza przez komornika obciążał będzie wnioskodawcą, a więc w tym przypadku wierzyciela.